Programma 1: Bestuur

Wat zien we?
In 2023 hebben de inwoners van Fryslân hun Provinciale Staten gekozen. 2024 was het eerste volle jaar van deze bestuursperiode en is de financiële doorwerking van het nieuwe coalitieakkoord duidelijk geworden. 2025 is het tweede volle jaar in deze bestuursperiode, waarin de eerste effecten van de (financiële) keuzen zichtbaar zijn.

Niet alleen het proces van begroting en verantwoording, maar ook de processen om te ondersteunen bij het maken van inhoudelijke keuzen door de Staten, vragen aandacht. Deze ondersteuning wordt ook in 2025 door de Statengriffie geleverd. 

In 2025 zal (verder) uitvoering gegeven worden aan de aanbevelingen uit het rapport van de Noordelijke Rekenkamer 'Kennis maakt kracht' uit juli 2022. Er zal extra aandacht komen voor het versterken van het institutioneel geheugen van de Staten.

Taakvrijheid
De taken zijn voor een groot deel verplicht. Provinciale Staten stellen zelf het reglement van orde vast. 

Rolvrijheid
Bij het invullen van de vastgelegde taken hebben Provinciale Staten  veel vrijheden. Hierbij kan gedacht worden aan de commissiestructuur; vergaderlocatie, vergaderfrequentie, wijze van ondersteuning door de griffie, wijze van ondersteuning per fractie, keuze voor Statenakkoorden, coalitieakkoorden of samenlevingsakkoorden en dergelijke. 

Toelichting

De begrote lasten betreffen alle met Provinciale Staten gemoeide middelen, o.a. voor de griffie, fracties en het onderhoud en de afschrijving van ICT-middelen. 

In 2025 zien wij grote integrale vraagstukken op ons provinciebestuur afkomen. Dit vraagt om een goede ambtelijke ondersteuning van Gedeputeerde Staten. Dit doen wij in goede samenwerking met  Provinciale Staten en de Friese mienskip.  

Taakvrijheid
De taken zijn voor een groot deel verplicht. Gedeputeerde Staten stellen zelf het reglement van orde vast. 

Rolvrijheid
Het verschilt per beleidsterrein, maar binnen de vastgelegde taken van GS, kunnen er keuzes gemaakt worden. Bijvoorbeeld in een meer of minder actieve (spil)functie als samenwerkend bestuurder, participatief of meer regulerend.

Toelichting

De begrote lasten betreffen de salariskosten van de gedeputeerden, uitkeringen voor oud leden van Gedeputeerde Staten, representatiekosten en overige met het college gemoeide kosten.

Het gaat vooral over structurele budgetten die aan wettelijke taken zijn verbonden. Daarnaast is er het budget voor de veteranendag, dat beleidsmatig is vastgelegd. Er zijn geen tijdelijke budgetten.

De commissaris van de Koning (CvdK) is naast voorzitter van Provinciale Staten en Gedeputeerde Staten ook rijksorgaan. De CvdK vertegenwoordigt de regering in de provincie Fryslân. In zijn rol als rijksorgaan heeft de CvdK verschillende taken die zijn uitgewerkt in de ambtsinstructie. We zorgen ervoor dat de CvdK deze rijkstaken goed kan uitvoeren. De CvdK krijgt hiertoe ondersteuning van zijn eigen Kabinet. 

Taakvrijheid 
De taken van deze taakvelden kennen een grotendeels verplichtend karakter. De Commissaris van de 
Koning (CvdK) heeft in zijn rol als rijksorgaan verschillende taken, zoals:
- De CvdK ziet toe op een ordelijk verloop van procedures voor benoemingen, herbenoemingen en ontslag van burgemeesters.
- De CvdK brengt met regelmaat bezoeken aan de gemeenten in de provincie.
- De CvdK adviseert over de voorstellen voor het verlenen van Koninklijke onderscheidingen (lintjes), over predicaten Koninklijk en Hofleverancier, en ook over Koninklijke erepenningen.
- De CvdK bevordert de samenwerking van de besturen van provincie, gemeente en waterschap met rijksambtenaren en met de krijgsmacht. Daarnaast bemiddelt hij bij problemen op het gebied van (inter)bestuurlijke verhoudingen.
- De CvdK houdt bestuurlijk toezicht op de Veiligheidsregio Fryslân.
- De CvdK rapporteert aan de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties over de uitvoering van zijn rijkstaken. Hij kan gevraagd of ongevraagd advies geven aan de regering of de ministers.
- De CvdK zit de Provinciale Regietafel Fryslân voor en roept periodiek dit overleg bijeen.

De commissaris heeft daarnaast  ook een belangrijke representatieve functie bij bezoeken van o.a. het Koninklijk Huis en het corps diplomatique. Ook bevordert de CvdK een zorgvuldige behandeling van klachten (ombudsfunctie).

Rolvrijheid 
De driedubbelrol van de CvdK (rijksorgaan, voorzitter PS, voorzitter en lid GS) vertaalt zich in  een reeks aan wettelijke voorschriften. De rolvrijheid is daarom beperkt. 

Omdat de CvdK over de uitvoering van zijn rijkstaken enkel verantwoording aflegt aan de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, volgen hieronder geen specifieke resultaatindicatoren. 

Toelichting

De begrote lasten betreffen de salariskosten van de CdK en aanverwante kosten.

Een goed functionerend openbaar bestuur vormt de ruggengraat van een veerkrachtige en rechtvaardige samenleving. We focussen ons op het bevorderen van publieke waarden en het vergroten van het vertrouwen in de overheid. Publieke waarden, zoals doelmatigheid, legitimiteit en participatie, zijn cruciaal om het maatschappelijk vertrouwen in onze provincie te waarborgen. Alleen door dit vertrouwen te versterken, kunnen we zorgen voor een overheid die niet alleen effectief, maar ook gezagwaardig en weerbaar is. Met een scherp oog op toekomstige uitdagingen en ontwikkelingen, faciliteren we Friese overheden om hun bestuurskracht te behouden en te verbeteren, zodat ze ook in de toekomst de burgers optimaal kunnen dienen. Daarbij proberen we ons in Fryslân waar mogelijk als één overheid (horizontaal bestuur) te organiseren. 

Kwaliteit openbaar bestuur

Een goede organisatie van het openbaar bestuur is randvoorwaardelijk voor het effectief en democratisch gelegitimeerd kunnen uitvoeren van maatschappelijke opgaven en transities. Eens te meer omdat meer taken naar aard en schaal bovenlokaal 'in de regio' worden opgepakt.

Democratische vernieuwing en participatiebeleid

Goede participatie kan het vertrouwen in de Friese democratie versterken. Participatie kan bijdragen aan de kwaliteit van plannen, aan meer invloed en betrokkenheid van inwoners en gedragen besluiten. Nieuwe instrumenten zoals digitaal platform Stim fan Fryslân ondersteunen hierbij. De Omgevingswet en de Wet versterking participatie op decentraal niveau (van kracht in 2025) richten zich op de verdere verankering van betrokkenheid van inwoners bij beleid en uitvoering.

Financiële positie Friese overheden
Wij houden toezicht op de financiën van de 18 Friese gemeenten, het Wetterskip Fryslân en 10 gemeenschappelijke regelingen. De financiële positie van de Friese gemeenten is op de lange termijn kwetsbaar. Specifiek zijn er voor de gemeentelijke financiën veel onzekerheden vanaf 2026. De provincie ondersteunt de gemeenten waar mogelijk, ook in de Haagse lobby. 

Interbestuurlijk toezicht (IBT)
Binnen het IBT blijven we werken aan risicogericht maatwerktoezicht.  Door middel van toezichtgesprekken (dialoog) en thema-onderzoeken identificeren we gezamenlijk uitvoeringsrisico's.  Een opvallende ontwikkeling die we zien, is een toename van toezichtstaken als gevolg van nieuwe wetgeving.

Aanpak ondermijning en weerbare provinciale organisatie
Het is belangrijk om voortdurend te werken aan een weerbaar bestuur en ambtelijke organisatie, vooral in een tijd van grote maatschappelijke uitdagingen.  Naast het vergroten van persoonlijke en organisatorische weerbaarheid, is in onze aanpak tegen ondermijnende criminaliteit de samenwerking met gemeenten en andere partners van cruciaal belang.

Taakvrijheid

Onder dit thema vallen:

• Enkele verplichte (toezichthoudende) wettelijke taken ten aanzien van: wijzigingen in de gemeentelijke indeling (Wet arhi), de financiële gezondheid van gemeenten en gemeenschappelijke regelingen van gemeenten alsmede de Wet Revitalisering Generiek Toezicht;
• Enkele optionele wettelijke taken ten aanzien van: Wet gemeenschappelijke regelingen (Wgr);
• Vrijwel volledige taakvrijheid voor vernieuwen Friese bestuur.

Rolvrijheid

• Minimaal voor verplichte toezichthoudende en wettelijke taken;
• Maximaal voor vernieuwen Friese bestuur en samenwerking.

Toelichting 

Aanpak ondermijning: De Friese gemeenten, Wetterskip Fryslân, en de provincie Fryslân werken samen aan de uitvoering van de Friese Norm. Dit is een intentieverklaring die ambities bevat voor een geharmoniseerde aanpak op ondermijning.  De looptijd van de huidige verklaring loopt af eind 2024 en wordt geactualiseerd en voorzien van nieuwe meerjarige ambities. 

Toelichting

De begroting  betreft hier een structureel en een tijdelijk budget voor het onderwerp bestuurlijke vernieuwing en een tijdelijk budget weerbaarheid . Het tijdelijk budget bestuurlijke vernieuwing is tot en met 2025 in de begroting opgenomen, het tijdelijke budget weerbaar bestuur tot en met 2026.

Structureel
Het structurele budget bestuurlijke vernieuwing (€110.000) is bestemd voor de inzet en ontwikkeling van (digitale) participatie-instrumenten,  waaronder het gebruik, beheer en (technische) realisatie van burgerpeilingen via het platform Stim fan Fryslân.  

Tijdelijk 
De beschikbare tijdelijke middelen in 2025 voor democratische vernieuwing bedragen € 137.000, bestemd voor de uitvoering van de beleidsbrief participatie.  Deze middelen zijn - zoals beschreven in de beleidsbrief - bestemd voor externe pilots op het terrein van (jongeren)participatie, inclusie en burgerschap en voor leren en dialoog rond democratie en participatie (themabijeenkomsten, dialoog- en leersessies, netwerkopbouw).

De beschikbare tijdelijke middelen  in 2025 en 2026 voor weerbaar bestuur  (2025: € 263.000 en 2026: € 25.200), zijn bestemd voor een impuls aan het versterken van de weerbaarheid tegen ondermijnende invloeden bij gemeenten. De provincie heeft de incidentele middelen ontvangen van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) om samen met de Friese gemeenten te zorgen voor een verantwoorde en effectieve besteding.  De kaders en het beleidsdoel voor deze middelen zijn door BZK vastgesteld en de verantwoording over de besteding zal ook aan hen worden afgelegd. De provincie fungeert hierbij als kassier en regisseur.

Maatschappelijke opgaven zijn niet (langer) het exclusieve domein van één overheidslaag. Opgaven overstijgen bestuurlijke grenzen en betreffen vaak ook meerdere beleidssectoren. Dit maakt dat wij als provincie het liefst, als één overheid, samenwerken om gezamenlijke doelen te realiseren. Dat doen we bijvoorbeeld samen met de Friese gemeenten, het Wetterskip Fryslân, regionaal verband en  in Noordelijk landsdelig verband (Samenwerkingsverband Noord-Nederland, SNN). Daarbij sturen we ook op de lobby in Den Haag en Brussel, alsmede als partner in de uitvoering van Europese projecten en programma's. 

Waddengebied

Het Waddengebied is een uniek gebied met veel natuur, relatief weinig bewoners, veel bezoekers en veel verschillende belangen. De Waddenzee heeft de bijzondere status van UNESCO Werelderfgoed. De complexe opgaven in het Waddengebied vragen om op maat gesneden oplossingen. In de ‘governance’ voor het Waddengebied werken we met alle betrokken partijen (Rijk, regionale overheden en stakeholders) aan deze oplossingen.  De Agenda voor het Waddengebied 2050 is hiervoor het beleidsmatige vertrekpunt. We zetten in op het voortzetten van bestaande Waddenprogramma's. Ook hechten we aan de lijn die is ingezet om te komen tot minder bestuurlijke drukte: minder overlegorganen en vergaderingen, meer actie, zodat de beschikbare middelen zoveel mogelijk worden ingezet voor het Waddengebied en haar bewoners.

Friese mijnbouwtafel 

Sinds 2022 is de Friese mijnbouwtafel actief om gezamenlijk bestuurlijk een eenduidig geluid te laten horen. Partijen aan de tafel zijn Friese gemeenten, Wetterskip Fryslân en het ministerie van EZ. We bespreken actuele thema's welke betrekking hebben op de diepe ondergrond. 

Belangenbehartiging

In het Bestuursakkoord 2023 - 2027 'Oparbeidzje foar Fryslân' staat opgenomen dat Gedeputeerde Staten komen met een agenda hoe ze verwachten de positie van Fryslân bij het Rijk en de Europese Unie te versterken. Zowel wat betreft het behartigen van de Friese belangen (lobby) als het versterken van de relatie (public affairs).  Daarbij wordt ook gekeken naar inzet van eigen mensen en de samenwerking in noordelijk verband (PA-SNN). Inmiddels is in 2024 de aanzet hiertoe gezet. De verwachting is dat dit in 2025 leidt tot een concrete lobbyagenda. 

IPO

Het Interprovinciaal Overleg (IPO) behartigt de belangen van de twaalf provincies in Den Haag en Brussel.  Met het aantreden van het nieuwe kabinet en het recent gepresenteerde Hoofdlijnenakkoord dat de basis vormt onder het rijksbeleid (in de vorm van een Regeerprogram), spant de provincie zich in om via het lidmaatschap van het IPO haar belangen kenbaar te maken en te realiseren. De provincies hebben een gezamenlijke IPO-reactie opgesteld ten aanzien van de kabinetsvoornemens zoals die zijn uitgesproken in het Hoofdlijnenakkoord.  Om de kracht van de belangenbehartiging een impuls te geven, is in opdracht van het IPO-bestuur een onderzoek uitgevoerd naar de slagvaardigheid van de samenwerking in IPO-verband.  Het IPO-bestuur, het IPO-bureau en de Algemene Vergadering gaan in deze bestuursperiode aan de slag met de praktische uitwerking hiervan.

SNN

Het Samenwerkingsverband Noord Nederland (SNN) geeft uitvoering aan verschillende subsidieregelingen. Daarnaast behartigd een onderdeel van dit samenwerkingsverband (PA-SNN)  ook de belangen voor Noord-Nederland in Den Haag en Brussel. Hiervoor zijn twee Public Affair (PA) adviseurs in dienst met standplaats Den Haag (gericht op beïnvloeding Tweede Kamer) en twee PA-adviseurs met standplaats Brussel (gericht op beïnvloeding van de EU).  De governance structuur van PA-SNN zal in deze bestuursperiode worden aangepast om de belangenbehartiging in Noord-Nederland te verbeteren. 

Verwezen wordt ook naar paragraaf 10 Samenwerkingsverbanden.

Taakvrijheid
Er vallen een aantal wetten met een optioneel karakter (waaronder de Wet gemeenschappelijke regelingen) onder dit thema. Optioneel betekent dat aan provincies zelf de keuze is wel of niet tot samenwerking, al dan niet via gemeenschappelijke regelingen over te gaan. Indien dat gebeurt is er een redelijke mate van vrijheid in het ‘hoe’.

Rolvrijheid
Samenwerking is de kern van dit thema.  Niet geheel verrassend spelen onze bezigheden hier zich dan ook af in het kwadrant samenwerkende overheid. 

Toelichting

De begrote lasten betreft met name de bijdrage aan het Waddenfonds (looptijd tot en met 2026). Met ingang van 2021 ontvangen de deelnemende provincies ieder een deel via haar eigen provinciefonds, voor Fryslân betekent dit nu € 9,6 mln. Het wegvallen van deze bijdrage verklaart dus de grote verlaging van de begroting per 2027. Per 2024 is de bijdrage aan het IPO in zijn totaliteit structureel verantwoord op dit beleidsveld voor € 2,6 mln. De bijdrage aan de BIJ12 is wel toebedeeld naar de diverse programma's omdat de financiering hiervan ook grotendeels plaatsvindt via het inhoudelijke programma (natuurpact).

De overige lasten en baten betreffen de bijdragen voor deelname aan hiervoor genoemde samenwerkingsverbanden en de BTW-compensatie die wij uit deze deelnames retour krijgen. Voor 2024 is de deelnemersbijdrage SNN tijdelijk verlaagd. Dit werd veroorzaakt door toename rente inkomsten bij het SNN. Vanaf 2025 is de bijdrage weer op het oude niveau, € 400.000 hoger.  Dit verklaart de toename in de begroting ten opzichte van 2024. Het samenwerkingsverband IKW staat tot en met 2026 in de begroting. De provincie ontvangt voor de uitvoering van de samenwerking IKW bijdragen van de provincies Groningen en Noord Holland. de daling van 2024 naar 2025 voor € 900.000 betreft de bijdrage van de deelnemers IKW die in de begroting wordt opgenomen na verwerking van de vastgestelde begroting IKW.

Onderstaand voorstel uit de kadernota is verwerkt in bovenstaande tabel.