Programma 3: Omgeving

Portefeuillehouders

Gedeputeerden Douwe Hoogland, Klaas Fokkinga, Sietske Poepjes, Avine Fokkens en Friso Douwstra

Wat zien we?

De transitie van het landelijk gebied is een majeur item voor de komende jaren. Deze transitie wordt ingegeven door de investeringen die vanuit het Nationaal Programma Landelijk Gebied gedaan worden voor het behalen van de (wettelijk) afgesproken doelen op gebied van klimaat, water en natuur. Vanuit het Fries Programma Landelijk Gebied is een integrale aanpak voorgesteld om hieraan vervolg te geven volgens de trits van nu, straks en later. Dit wordt opgeschreven in het gebiedsprogramma, waarvan het concept inmiddels is vastgesteld door PS. De start van de uitvoering is voorzien in het voorjaar van 2024, wanneer het Rijk goedkeuring geeft aan het plan en de bijbehorende middelen beschikbaar stelt.

Op het gebied van Energietransitie zien we dat de prijzen van energie weliswaar dalen, maar nog steeds fors hoger zijn dan voorheen. Hierdoor blijft energiearmoede een actueel thema. Door de problemen op het netwerk en de krapte op de arbeidsmarkt moeten burgers en bedrijven die wel willen investeren in verduurzaming vaak lang wachten voordat ze daadwerkelijk aan de slag kunnen.

Inzet beschikbare middelen programma 3 Omgeving

Exploitatie- bedragen x € 1.000	Begroting incl. vastgestelde wijzigingen	Voorstel Begrotingswijziging	Realisatie per 1-6	Vastgelegde verplichtingen per 1-6	Saldo
Totaal lasten	166.694	-20.407	21.754	59.897	64.635
Totaal baten	37.998	945	11.309	0	27.635
Saldo van lasten en baten	128.695	-21.352	10.446	59.897	37.001

Uitgebreide financiële tabel

Beleidsveld - bedragen x € 1.000	Begroting incl. vastgestelde wijzigingen	Voorstel Begrotingswijziging	Realisatie per 1-6	Vastgelegde verplichtingen per 1-6	Saldo
Lasten
3.1 Natuur en landschap	110.137	-11.832	14.634	49.587	34.086
3.2 Landbouw	13.742	-7.300	265	358	5.818
3.3 Veenweide	8.325	1.486	1.138	1.552	7.120
3.4 Water en milieu	20.991	-2.171	4.522	5.923	8.375
3.5 Energietransitie	13.499	-590	1.195	2.477	9.237
Totaal lasten	166.694	-20.407	21.754	59.897	64.635
Baten
3.1 Natuur en landschap	27.384	881	7.928	0	20.338
3.2 Landbouw	1.740	0	1.558	0	181
3.3 Veenweide	5.597	0	0	0	5.597
3.4 Water en milieu	1.857	0	955	0	903
3.5 Energietransitie	1.420	64	868	0	616
Totaal baten	37.998	945	11.309	0	27.635
Saldo van lasten en baten	128.695	-21.352	10.446	59.897	37.001

Voorstel begrotingswijzigingen

IV 8 Landschapsbeheer nieuwe natuurgebieden
IV 9 Inkomsten actieprogramma Missy Wetterwaarmte
IV 10 Cofinanciering Blue energy
V C 4 Verlenging tijdelijk budget Potato Valley
V C 5 Verlenging tijdelijk budget Dutch Dairy Centre
V C 6 Verlenging tijdelijk budget Vergroenen Schoolpleinen

Beleidsveld 3.1. Natuur en landschap

Wat willen we bereiken?

Doelstelling beleidsveld 3.1.

We willen naar een natuur-inclusieve samenleving waaraan iedereen een bijdrage levert en het fijn wonen, werken en leven is.
In het kader van het herstellen en bevorderen van de biodiversiteit willen we:
- De basiskwaliteit en samenhang van leefgebieden herstellen (de basis op orde: Natuurnetwerk Nederland (NNN), Natura 2000, Agrarisch Natuurbeheer, weidevogelkerngebieden, voldoende water, schoon water (N, P, inrichting en beheer afgestemd op biodiversiteit) lucht (N) en een gezonde bodem).
- De verbinding versterken tussen economie en natuur en landbouw (natuurinclusieve landbouw, circulaire economie, recreatie, beheer infrastructuur).
- De bewustwording in de samenleving versterken (betrokkenheid bij leefomgeving, actieve inzet, monitoring, samenwerking, via cultuur)
- Natuurinclusief ontwerpen bij nieuwe projecten, koppelen van opgaven, en een gebiedsgerichte aanpak.
We willen voorkomende soorten in stand houden en kwetsbare soorten beschermen.
Een ombuiging van de neerwaartse trend in een opwaartse trend van weidevogels, met als inzet stabilisatie en groei van de weidevogelpopulaties: 10.000 broedparen Grutto in 2030
Het duurzaam in stand houden van de internationaal beschermde ganzenpopulaties.
We willen de schade van overlast gevende soorten beperken, waaronder het jaarlijks verlagen van de vraatschade van met name winterganzen.

In het kader van het herstelprogramma biodiversiteit werken we toe naar de volgende resultaten:

- Steunpuntlocaties Provinciale Waterstaat

Beleid

Tijd

Geld

Geld (toelichting)

Binnen het herstelprogramma biodiversiteit bleek het budget toereikend om één steunpuntlocatie biodivers in te richten. Voor de overige vier kansrijke steunpunt locaties wordt in samenwerking met Provinciale Waterstaat aanvullend budget gezocht.

- We nemen biodiversiteit als aandachtsgebied mee in alle lopende programma’s

Beleid

Tijd

Geld

- We investeren in kennisontwikkeling- en deling, bewustwording en educatie over biodiversiteit

Beleid

Tijd

Geld

- We maken een activiteitenplan ‘Natuur-inclusief werken’

Beleid

Tijd

Geld

Voor alle andere natuurgerelateerde onderwerpen (ontwikkelopgave NNN, beheer (agrarische) natuurgebieden, soorten, N2000, Nationale Parken)

- Natuurnetwerk Nederland: verwerven, inrichten en verkopen van gronden

Beleid

Tijd

Geld

- Regie voeren op Agrarisch natuurbeheer en beheer van het Natuurnetwerk Nederland

Beleid

Tijd

Geld

Geld (toelichting)

Ten tijde van de eerste inschatting was de openstelling ANLB voor de periode 2023/2028 nog in voorbereiding. Inmiddels weten we dat het ANLB rekening moet houden met het implementatiejaar en met onzekerheden, met veranderende eenheidsprijzen als ook de concurrentie vanuit de vergroening van het GLB. Daarom kan de gewenste en aangenomen ambitie mogelijk onder druk komen te staan. Samen met de agrarische collectieven en de landelijke Regieorganisatie GLB-NSP wordt dit risico nauwlettend gevolgd en wordt bijgestuurd waar dat nodig is vanaf 2025"

- Natura 2022: Uitvoeren van maatregelen en voorbereiden en vaststellen van de tweede beheerplannen

Beleid

Tijd

Geld

- We voeren het soortenbeleid uit (o.a.weidevogels / grutto’s, ganzen)

Beleid

Tijd

Geld

- Nieuw beleid voor ganzen wordt opgesteld.

Beleid

Tijd

Geld

- Uitwerking wordt gegeven aan Nationale Parken nieuwe stijl

Beleid

Tijd

Geld

Programma Stikstof

Wat willen we bereiken?

Doelstelling Programma Stikstof

Het duurzaam reduceren van de stikstofdepositie in de 11 stikstofgevoelige N2000 gebieden, zodanig dat de instandhoudings- en uitbreidingsdoelstelling in deze N2000 gebieden worden gehaald.
Het realiseren van een robuuste en veerkrachtige natuur in de 11 stikstofgevoelige N2000 gebieden, zodanig dat deze weerbaarder is tegen de stikstofdepositie.
Duurzame economische ontwikkeling, met het zwaartepunt op de zuivelketen binnen de landbouw in Fryslân. Zodanig dat het perspectief van deze ontwikkeling de natuurwaarden niet negatief beïnvloeden.
Houdbare vergunningverlening; Vergunningverlening die juridisch houdbaar is en een basis is voor een gezonde economische ontwikkeling in Fryslân en mede borgt dat de stikstofdepositie ontwikkeling zodanig is dat de natuur behouden blijft.

De stikstofbank is volledig operationeel en kent een aantal doelenbanken

Beleid

Beleid (toelichting)

De stikstofbank is operationeel, waarbij er een doelenbank opgericht is: de doelenbank PAS-legalisatie. Er is nog geen aanleiding geweest voor het oprichten van een tweede doelenbank.

Tijd

Geld

Realisatie pilot meten en monitoren binnen de gebiedsgerichte aanpak

Beleid

Tijd

Geld

Voorbereiding van de gebiedsgerichte aanpak in het gebied is gestart

Beleid

Tijd

Geld

Wij hebben een plan gemaakt met de industrie en de bouw over hoe de stikstofdoelen in Fryslân gerealiseerd worden.

Beleid

Beleid (toelichting)

Dit proces is gestart met een aantal grote bedrijven, waarbij de realisatie van reductie per bedrijf in kaart wordt gebracht. In de tweede helft van 2023 richten de activiteiten zich onder andere op het betrekken van het bredere bedrijfsleven. Dit zal ook gekoppeld worden aan het FPLG. Het risico van de vertraging is dat we minder tijd hebben om de reductieopgave te realiseren of zelfs te maken kunnen krijgen met verplicht instrumentarium.

Tijd

Geld

Wij hebben een plan gemaakt met de landbouw sector over hoe de stikstofdoelen in Fryslân gerealiseerd worden.

Beleid

Tijd

Geld

Resultaat indicatoren

Onderwerp	Indicator	Doelwaarde 2023	Prognose 2023
Het duurzaam reduceren van de stikstofdepositie in de 11 stikstofgevoelige N2000 gebieden.	Percentage afgeronde maatregelen (binnen looptijd 1e Specifieke uitkering)	40%
Het realiseren van een robuuste en veerkrachtige natuur in de 11 stikstofgevoelige N2000 gebieden.	Provinciaal gebiedsplan conform wet Stikstofreductie en Natuurherstel voor de gebiedsgerichte aanpak gereed in de gebieden.	1
	Pilot meten en monitoren binnen de gebiedsgerichte aanpak uitgewerkt en opgestart	1
Duurzame economische ontwikkeling, met het zwaartepunt op de zuivelketen binnen de landbouw in Fryslân.	Stikstofbank/SSRS operationeel aantal doelenbanken opgezet	2
	aantal doelenbanken operationeel	2
	Uitvoeren laaghangend fruit pakket
	Plan van aanpak generieke stikstofreductie Fryslân	100%
Houdbare vergunningverlening en daarmee basis voor een gezonde economische ontwikkeling in Fryslân.	Percentage vergunde PAS melders	25% 2023

In paragraaf 9 wordt bij Grote projecten een uitgebreide toelichting gegeven op de voortgang van het Programma Natuur.

Stikstofbank: De stikstofbank is opgericht en operationeel. Er is een doelenbank opgericht: doelenbank PAS-legalisatie. Er is nog geen aanleiding geweest voor het oprichten van een tweede doelenbank.

% vergunde PAS melders: De doelwaarde voor 2023 wordt niet behaald. De Raad van State heeft onlangs de rekenafstand van 25 kilometer bevestigd. Op basis hiervan konden in onze provincie 5 PAS-melders gelegaliseerd worden. In de praktijk zien we dat er tot op heden landelijk nog geen stikstofruimteruimte beschikbaar is gesteld/gekomen voor het legaliseren van de PAS-melders door de minister. Voorafgaand aan legalisering kunnen we wel de PAS-meldingen verifiëren op volledigheid en juistheid. De verwachting is nog steeds dat op korte termijn weinig tot geen stikstofruimte voor Fryslân beschikbaar komt. De werkdruk en de daarbij behorende kosten komen daarmee voor de provincie verder in de tijd te liggen. Net zoals we u daarover vorig jaar informeerden. Hiervoor is een kasritmewijziging opgenomen.

Landschap en ruimtelijke kwaliteit

Wat willen we bereiken?

Doelstelling Landschap en ruimtelijke kwaliteit

De Friese landschapstypen en hun ontstaansgeschiedenis blijven herkenbaar (de basis op orde).
Nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen, en de belangenafweging die hieraan voorafgaat, zijn altijd landschaps-inclusief.
Herstel van landschapselementen die de provinciale kernkwaliteiten versterken en het draagvlak voor het Friese landschap vergroten.

Op dit moment zijn er geen doelindicatoren beschikbaar. Deze zijn onderdeel van het Programma Landschap dat in medio 2023 wordt vastgesteld door GS en PS.

Fryslân mooi houden doen we ook door inzet van het ruimtelijk ‘kwaliteitsteam’.

Beleid

Tijd

Geld

Via het Europese programma POP, onderdeel niet productieve investeringen voor landschap, subsidiëren wij projecten voor het herstel van landschap en in samenhang daarmee voor herstel van natuur en biodiversiteit.

Beleid

Tijd

Geld

Via Panorama2028/DeUitkijkers vergroten we de maatschappelijke aandacht voor ruimtelijke kwaliteit en het Friese landschap door ontwerpend onderzoek.

Beleid

Tijd

Geld

We organiseren in 2023 samen met de partners een Friese Landschapstriënnale.

Beleid

Tijd

Geld

We subsidiëren de Nationale Landschappen (Noardlike Fryske Wâlden en Stichting Mar en Klif) en Landschapsbeheer Fryslân (LBF) met als doel behoud, beheer en ontwikkeling van de landschappen.

Beleid

Tijd

Geld

We werken samen met gemeenten, Wetterskip, organisaties die zich bezig houden met landschapsbehoud en beheer, experts, belangengroeperingen, boeren en burgers.

Beleid

Tijd

Geld

We werken samen met LF2028 en de Landschapstriënnale 2023 om onze beleidsdoelen op een vernieuwende manier onder de aandacht van de Mienskip te brengen en de dialoog aan te gaan.

Beleid

Tijd

Geld

Wij zorgen ervoor dat Fryslân mooi blijft.

Beleid

Tijd

Geld

Resultaat indicatoren

Onderwerp	Indicator	Doelwaarde 2023	Prognose 2023
De Friese landschapstypen en hun ontstaansgeschiedenis blijven herkenbaar (de basis op orde).	Samen met onze partners een programma Landschap opstellen waarin we gezamenlijk uitvoering kunnen geven aan de opgave voor het landschap	In 2023 Programma Landschap gereed
Nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen, en de belangenafweging die hieraan voorafgaat, is altijd landschaps-inclusief.	Samenwerking t.b.v. ruimtelijke kwaliteit via Omgevingstafels	6 Omgevingstafels
	Percentage provinciale projecten met ruimtelijke impact waarover advisering is gedaan.	100%
	Percentage gemeentelijke bestemmings-/omgevingsplannen met impact voor landschap waarover advisering is gedaan.	100%
	Aantal grote gemeentelijke projecten waarover wordt geadviseerd.	20
Herstel van landschapselementen die de provinciale kernkwaliteiten versterken en het draagvlak voor het Friese landschap vergroten.	Aantal landschapsherstelprojecten in het kader van POP.	3

Toelichting

De realisatie van het programma landschap wordt procesmatig uitgelijnd met de programma’s FPLG, NOVEX en actualisatie Provinciale Omgevingvisie (POVI). In deze programma’s worden daarmee de doelstellingen voor landschap en ruimtelijke kwaliteit waar mogelijk geborgd/gerealiseerd. Er volgt nog een PS voorstel voor de actualisatie van de POVI.

Resultaat indicatoren

Onderwerp	Indicator	Doelwaarde 2023	Prognose 2023
Ambitie 1. Herstel en bevorderen van de biodiversiteit	Basis op orde. De Provincie Fryslân geeft het goede voorbeeld.	2 steunpuntlocaties van provinciale waterstaat zijn biodivers ingericht en worden ecologisch beheerd.


	Kennis ontwikkelen: beschikbaarheid beoogde kennis	75% van de beoogde kennis staat op het biodiversiteit kennisplatform.
	Kennis delen: Friezen zijn zich bewuster van het belang van biodiversiteit en meer geneigd om te zorgen voor flora en fauna.	Biodiversiteitsfestival met 500 bezoekers
		Het digitaal loket is operationeel
	Verbindingen realiseren: participerende partijen in uitvoering samenhangend beheer	Het netwerk van 15 partijen komt 3 keer bij elkaar.
	Bewustwording en educatie: publieksbereik	400 scholen
	Natuurinclusief: ontwikkeling handelingsperspectief voor natuurinclusief werken	Activiteitenplan met fasering is ontwikkeld en quick wins zijn geïmplementeerd
	Natuurnetwerk Nederland (NNN)
	Hectares verworven / functiewijziging	200
	Hectares ingericht	300
	Hectares verkocht	250
	Groei hectares in beheer binnen NNN	300
	Groei aantal ha natuur in gesubsidieerd beheer ANLB uitgesplitst in:	5.350, uitgesplitst in:
	Optimalisatie en uitbreiding	3.150
	Aanvalsplan Grutto	600
	KRW Water	1.600
	Natura 2000
	Percentage afgeronde maatregelen (in totaal 258 maatregelen) binnen looptijd 1e beheerplanperiode	70%
	Percentage afgeronde stikstofgevoelige maatregelen (totaal 77 maatregelen) binnen looptijd 1e beheerplanperiode	80%
	Vast te stellen evaluatiedocumenten 1e beheerplanperiode	6
	Vast te stellen Natuurdoelanalyses	9
	Voor te bereiden beheerplannen 2e beheerplanperiode	10
	Vast te stellen beheerplannen 2e beheerplanperiode	3 (Friese Meren)
Ambitie 2. Soorten in stand houden en de schade beperken	Weidevogels: Aantal gruttobroedparen	7800
	Ganzen: gewasschade in kg droge stof	5 - 10% lager dan het gemiddelde van de voorgaande 2 jaren
	Beleidsnotitie Invasieve exoten	Besluit PS in 2023

In paragraaf 9 wordt bij Grote projecten een uitgebreide toelichting gegeven op de voortgang van de uitvoering van het Natuurpact.

Toelichting

Natuur Netwerk Nederland ingerichte hectares en groei hectares in beheer: de inschatting is dat er dit jaar minder hectares gereed worden gemeld. Dit komt grotendeels omdat een aantal hectares reeds in 2022 gereed is gemeld. Daarnaast starten dit jaar een aantal inrichtingswerken waarvan de realisatie op z'n vroegst in 2023 is. Hierdoor is er ook minder groei van hectares in beheer.

Natura 2000 evaluatiedocumenten en natuurdoelanalyses: Tot de zomer wordt er gewerkt aan de natuurdoelanalyses, dit is langer dan verwacht, vandaar dat later gestart wordt met het opstellen van de evaluaties. De inschatting is dat de vaststelling van de evaluaties doorschuift naar 2024. Er wordt nog een 10e natuurdoelanalyse opgesteld, die voor Oudegaasterbrekken. Als gevolg van het veegbesluit in november 2022 is dit gebied stikstofgevoelig geworden en moet er een natuurdoelanalyse worden opgesteld. De provincie Fryslân is in beroep gegaan tegen het aanwijzen van twee stikstofgevoelige habitattypen waardoor het gebied stikstofgevoelig is geworden.

Biodivers inrichten steunpuntlocaties: Het budget binnen het Herstelprogramma Biodiversiteit bleek alleen toereikend voor het biodivers inrichten van één steunpuntlocatie: het steunpunt Donkerbroek. Voor de overige vier kansrijke steunpunt locaties wordt in samenwerking met Provinciale Waterstaat aanvullend budget gezocht.

ANLB: Ten tijde van de eerste inschatting was de openstelling ANLB voor de periode 2023-2028 nog in voorbereiding. Inmiddels weten we dat het ANLB rekening moet houden met een implementatiejaar met onzekerheden, met veranderende eenheidsbedragen als ook concurrentie vanuit de vergroening uit het GLB. Concurrentie kan ontstaan wanneer boeren voor de vergroeningsmaatregel kiezen en daardoor afscheid nemen van ANLb beheer. Daarom is het reëel het areaal naar beneden toe bij te stellen. Het werkelijke areaal is pas te duiden na realisatie van de ANLb subsidieperiode in 2028.

Ganzen: gewasschade in kg droge stof: Het totale oppervlak getaxeerde schade blijft al sinds 2017/2018 min of meer constant. Dat geldt ook voor de schade in kilogram droge stof. Deze schommelt al vanaf dat seizoen grofweg tussen de 35 en 40 miljoen kilogram droge stof en bedroeg in 2022 36 miljoen kilogram. Net als voorgaande jaren is het niet gelukt om de schade met 5-10% te laten afnemen. De huidige aanpak heeft wel gezorgd voor een stabilisatie van de aantallen trekganzen en de schade die zij veroorzaken. De verwachting is dat de schade (in kg droge stof) de komende jaren bij gelijkblijvende aantallen trekganzen en gelijkblijvende verjaag- en beheercapaciteit grofweg op eenzelfde niveau zal blijven. In de startnotitie voor het nieuwe beleid, die PS in april 2022 heeft vastgesteld, is dit ook aangegeven. Basisuitgangspunten voor het nieuwe ganzenbeleid zijn optimalisering van de huidige aanpak voor trekganzen, intensivering van de (toenemende) schade door standganzen en een meer gebiedsgerichte aanpak. De inzet daarvan is om de schade door trekganzen komende jaren minimaal te stabiliseren en de sterk toenemende schade door hier broedende standganzen kunnen om te buigen naar een afname.

Beleidsveld 3.2. Landbouw

Wat willen we bereiken?

Doelstelling beleidsveld 3.2.

Een transitie van de landbouw naar meer duurzame productiemethoden en een focus op toegevoegde waarde. Projectmatig wordt door het Innovatie Platform Fryslân (IPF) een investeringsagenda gemaakt om samen met de sector en de aanverwante agribussiness deze beweging vorm te geven. Tevens blijft de doelstelling om de exportwaarde van de gehele agrifood-sector minimaal gelijk te houden.
Een landbouw die grondgebonden is en gericht op het herstel van de biodiversiteit en het verminderen van uitstoot van broeikasgassen;
Een bedrijfsvoering die gericht is op een circulaire bedrijfsvoering met oog voor een gezonde bodem en een goede kwaliteit (grond)water;
We willen een bijdrage leveren aan het in stand houden van het kenmerkende landschap van Fryslân;
Een landbouw die brede maatschappelijke waardering krijgt en goed en veilig voedsel produceert, welke wordt gewaardeerd door zowel de consument als de burger.
Een bijdrage leveren aan economische doelen zoals een goed ondernemersklimaat en werkgelegenheid. Het gaat hier om de brede landbouw- en voedselsector met voldoende verschillende verdienmodellen voor de agrarische sector. Ook het perspectief van het Rijk zal hier handvaten voor bieden. Als provincie Fryslân willen we boeren ondersteunen in deze zoektocht.
De kracht en het innovatieve vermogen van de Friese Agrifood-sector verder uitbouwen en zo kennisontwikkeling te faciliteren en de werkgelegenheid behouden. Hiermee wordt beoogd de ontwikkelde kennis te benutten in heel Nederland en ook wereldwijd deze kennis te verwaarden als exportproduct.

Op dit moment zijn er geen goede doelindicatoren beschikbaar, behalve het dashboard landbouw waar bijvoorbeeld een indicatie terug te vinden is over GVE’s, de oppervlakte ANLb en naar de toekomst toe hopelijk ook indicatoren zoals de Biodiversiteitsmonitor. We werken aan de landbouwagenda, waarin we onderzoeken welke realistische doelindicatoren zijn te koppelen aan wat we willen bereiken.

We faciliteren de oprichting van een kenniscluster verzilting, Living Lab Fryslân, Potato Valley, de Agrofoodsector/Dairy Valley.

Beleid

Tijd

Tijd (toelichting)

GS heeft ingestemd met een boekjaarsubsidie op voorwaarde van instemming PS. De Stichting vraagt in juni 2023 de boekjaarsubsidie 2023-2026 aan op basis van het gelabelde budget. Het wijzigingsverzoek voor het verlengen van het budget naar 2026 wordt voorgelegd aan PS.

Geld

Geld (toelichting)

GS heeft ingestemd met een boekjaarsubsidie op voorwaarde van instemming PS. De Stichting vraagt in juni de boekjaarsubsidie aan op basis van het gelabelde budget. Het verlengingsverzoek met een geactualiseerd kasritme van de middelen in 2024 (180.000), 2025 (55.000 ) en 2026 (40.000) wordt voorgelegd aan PS.

We voeren de landbouwagenda uit

Beleid

Tijd

Geld

We voeren de Regiodeal Natuur-inclusieve landbouw uit

Beleid

Tijd

Tijd (toelichting)

De Regio Deal Natuurinclusieve Landbouw is met een jaar verlengd. De uitvoering verschuift daarmee ook deels nog naar 2024.

Geld

Geld (toelichting)

De Regio Deal Natuurinclusieve Landbouw is met een jaar verlengd. De uitvoering en daarmee het budget verschuift daarmee ook deels nog naar 2024.

Resultaat indicatoren

Onderwerp	Indicator	Doelwaarde 2023	Prognose 2023
Economische duurzaamheid van agrarische bedrijven stimuleren;	Uitvoering geven aan landbouwagenda en het jaarplan voor 2023.	Voor ieder actiepunt worden 3- 5 bijeenkomsten georganiseerd.


Een landbouw die grondgebonden is en gericht op het herstel van de biodiversiteit en het verminderen van uitstoot van broeikasgassen;	Inzetten van GLB openstellingen, zijnde Leader, gebiedsontwikkeling en niet-productieve investeringen voor landbouwbedrijven. Zoeken naar koppelingen met andere beleidsthema’s gekoppeld aan landbouw, waaronder het NPLG.	3

Toelichting

Voor de landbouwagenda zijn niet voor alle prioritaire actiepunten minimaal 3 bijeenkomsten belegd. De reden hiervan is deze bijeenkomsten afgestemd worden op de behoefte en actualiteit. Van alle onderwerpen is wel minimaal 1 bijeenkomst belegd en zijn stakeholders geïnformeerd. Daarnaast is er een webinar georganiseerd en in juli 2023 heeft PS een voortgangsrapportage over de gehele agenda ontvangen.

Beleidsveld 3.3. Veenweide

Wat willen we bereiken?

In paragraaf 9 Grote Projecten wordt een uitgebreide toelichting gegeven wat we op het programma en in de gebiedsprocessen Hegewarren en Aldeboarn-De Deelen willen bereiken.

Wat gaan we daarvoor doen in 2023?

In paragraaf 9 Grote Projecten wordt een uitgebreide toelichting gegeven op de resultaten waar we in het programma en in de gebiedsprocessen Hegewarren en Aldeboarn-De Deelen aan gaan werken.

Resultaat indicatoren

Onderwerp	Indicator	Doelwaarde 2023	Prognose 2023
PL1	Voortzetting van de pilots met flexibel peilbeheer (HAKLAM)	6
	Samen met de partners in de gebiedsprocessen de beoogde peilverhogingen verder uitwerken	1
	Samen met de partners in de gebiedsprocessen in beeld brengen wat er nodig is om gevolgen van klimaatverandering op te vangen	1
PL2	Voortzetting proeftuin bodem; veenoxidatie afremmen door bodemmaatregelen	1
	Volgen proeven bodemvruchtbaarheid	1
	Voortzetting proeven draagkracht en bodemverdichting	1
	Voortzetting proef duurzame maisteelt	1
PL3	Starten praktijksimulatie flankerend beleid in Aldeboarn-De Deelen	1
	Vaststellen van flankerend beleid	1
	Voortzetting verdiencapaciteit landbouw behouden en verbeteren	n.v.t.	n.v.t.
PL4	Aanvalsplan Grutto; uitvoeren van het aanvalsplan Grutto binnen het veenweidegebied in twee gebieden, namelijk Aldeboarn De Deelen en Idzegea.	2
	Uitvoeren van tenminste twee ecosysteem en landschapsanalyses in Hegewarren een nog nader te bepalen gebied (een van de kansrijke gebieden)	2
	In elk geval in 1 gebied in beeld brengen wat archeologische waarden/resten zijn van het veenweidegebied.	1
	Inzetten van de aanpak 'Basiskwaliteit Natuur’ in ten minste een van de gebiedsprocessen.	1
PL5	We leveren een gebiedsplan op voor het gebiedsproces Aldeboarn – De Deelen	1
	We gaan verder met de planfase voor de Hegewarren	1
	We starten met het opstellen van een gebiedsplan voor Idzegea	1
	We starten met het opstellen van een startdocument voor Groote Veenpolder om vervolgens aan de slag te gaan met een gebiedsplan	2
	We starten met het opstellen van een startdocument voor Brekkenpolder om vervolgens aan de slag te gaan met een gebiedsplan	2
	We starten met het opstellen van een startdocument voor Grouster Leechlân om vervolgens aan de slag te gaan met een gebiedsplan	2
PL6	Voortzetting van deelname aan nationale onderzoeksprogramma's, onder andere op het gebied van broeikasgasmetingen en monitoring van bodemdaling en daarnaast ook eigen lopende monitoring van broeikasgassen en bodemdaling;	9
	Voortzetting van de monitoring van grondwaterpeilen en bodemvocht bij aangepast peilbeheer (o.a. bij Boeren Meten Water);	8
	Voortzetting van het vervolgonderzoek naar preventie en risico's op het ontstaan of toenamen van dierziekten bij nattere omstandigheden (met namen leverbot en salmonella);	1
	Het afronden en actueel houden van de meetpunteninventarisatie voor grond- en oppervlaktewatermeetpunten;	1
	Het uitvoeren van de jaarlijkse analyse van meetgegevens van grondwaterstanden en vochtgehaltes.	1

Toelichting

Gebiedsplannen
De afgelopen periode hebben we gewerkt aan de startdocumenten voor de Groote Veenpolder, Grouster Leechlân en de Brekkenpolder. De verwachting is dat er nog geen begin kan worden gemaakt met het opstellen van een gebiedsplan in 2023.

Beleidsveld 3.4. Water en Milieu

Water - algemeen

Wat willen we bereiken?

Doelstelling Water - algemeen

We willen een klimaatrobuuste provincie zijn, waarbij water- en bodemsystemen sturend zijn in de ruimtelijke ordening. Deze ambitie verankeren we in de Blauwe drager.
We willen (vanzelfsprekend) voldoen aan wettelijke taken op Nationaal, Europees en internationaal niveau.
We willen zoveel mogelijk voorbereid zijn op extreme weersituaties, door zowel preventie van overlast (keringen op orde en de juiste ruimtelijke inrichting), anticiperen op langdurige droogte, als calamiteitenbestrijding op orde te hebben.
We willen als provincie een bijdrage leveren aan het vasthouden, bergen en afvoeren van water (primair is dit een taak van het waterschap, maar ook provincie, gemeenten en natuurbeheerders dragen hier aan bij).
We willen de schade door gaswinning van de NAM in het gebied Dongeradielen voor de waterhuishouding en de landbouw herstellen/compenseren. We doen dit samen met de Gebiedscommissie en de streek.
We willen in 2027 de doelen van de Europees Kaderrichtlijn Water voor de grond- en oppervlaktewater hebben behaald. Dat geldt voor zowel de KRW-waterlichamen als het overige water daarbuiten.
Met betrekking tot de niet-KRW wateren willen we geen situaties die we als “slecht” kwalificeren, geen achteruitgang, geen afwenteling naar andere wateren en waar mogelijk verbetering van de waterkwaliteit
We bewaken de kwantiteit en kwaliteit van het kostbare grondwater. We beschermen de strategische grondwatervoorraden. De Kaderrichtlijn Water (KRW) bepaalt dat de toestand van grondwaterlichamen goed moet zijn voor grondwaterkwantiteit, om droogteschade in de landbouw en verdroging van natuur te voorkomen, en voor grondwaterkwaliteit (chemische toestand) omdat het drinken van water uit de kraan veilig dient te zijn, nu en in de toekomst. We zetten ons er voor in dat de aanleg van bodemenergiesystemen, in het kader van de energietransitie, gebeurt zonder dat er gevaar is voor de grondwaterkwaliteit. We werken hierin samen met Vitens en gemeenten.
We willen de verzilting, binnen onze mogelijkheden, vertragen zodat de gebruiksmogelijkheden van het grondwater zo lang mogelijk behouden blijven.
We willen een toekomstvisie voor omstreeks 2050-2080, voor een inrichting van onze provincie, waarin water en bodem sturend zijn.
Tenslotte zetten wij in op meer schone en veilige zwemlocaties.

Bij de bestaande zwemwaterlocaties in oppervlaktewater zien wij erop toe dat de aangewezen zwemplaatsen voldoen aan de eisen

Beleid

Tijd

Geld

De Blauwe Drager wordt opgeleverd en we nemen de leidende principes mee in de herziening van de Provinciale Omgevingsvisie en planvorming rondom het NPLG.

Beleid

Tijd

Geld

Met het oog op wateroverlast vragen wij Wetterskip Fryslân om in de periode 2023-2024 een maatregelenpakket op te stellen om waar nodig en gewenst situaties met wateroverlast te voorkomen.

Beleid

Tijd

Geld

Verder werken we aan hydrologische maatregelen en KRW doelen als belangrijk onderdeel van de planvorming in het NPLG.

Beleid

Tijd

Geld

Voor drinkwater gaan we de maatregelen uitvoeren die voor 2023 gepland zijn, zoals opgenomen in het uitvoeringsprogramma gebiedsdossiers drinkwater, voor bescherming wingebieden.

Beleid

Tijd

Geld

We voeren de maatregelen uit gericht op de kwaliteit van het grondwater, zoals opgenomen in de KRW-Nota Fryslân 2022-2027.

Beleid

Tijd

Geld

We vragen Wetterskip Fryslân om samen met ons en de natuurbeheerders afspraken te maken over de manier van inzet van natuurgebieden voor waterberging

Beleid

Beleid (toelichting)

Samen met WF zijn we in 2023 een dialoog gestart met terrein beherende organisaties over vraag welke natuurpolders, onder welke voorwaarden nog (extra) ingericht en ingezet kunnen worden voor waterberging. Deze dialoog vraagt nog om een vervolg. Het is nu nog onzeker of natuurpolders in belangrijke mate kunnen bijdragen aan de invulling van de resterende opgave voor waterberging.

Tijd

Geld

We werken aan de herziening/ herijking van het beschermingsbeleid Drinkwater.

Beleid

Tijd

Geld

We werken in de periode 2022-2025 de doelen en bescherming van niet-KRW oppervlaktewater verder uit.

Beleid

Tijd

Geld

We werken met onze partners aan het ontwerp-gebiedsplan Dongeradielen.

Beleid

Tijd

Geld

We werken samen met Wetterskip Fryslân verder aan de uitvoering van het maatregelenpakket KRW voor oppervlaktewater, op basis van de programmering per waterlichaam.

Beleid

Tijd

Geld

We willen ten aanzien van verzilting een scherper beeld krijgen van zowel de hydrologische aspecten als de consequenties voor de landbouwkundige productie

Beleid

Tijd

Geld

Resultaat indicatoren

Onderwerp	Indicator	Doelwaarde 2023	Prognose 2023
Ambitie 1	Aantal hectare waterbergingspolders.	Zoals opgenomen in de nog door WF op te stellen programmering.
Ambitie 2	Programmering en uitvoering prioritair KRW-maatregelenpakket	100% uitgevoerde maatregelen per waterlichaam per jaar volgens (de nog vast te stellen) programmering.
	Aantal gemeenten waarvoor ecologische doelen overig water in bebouwd gebied zijn vastgesteld.	4
	Uitvoeringsprogramma gebiedsdossiers drinkwater: maatregelen uitvoeren die voor 2023 gepland zijn.	De voor 2023 geplande maatregelen zijn uitgevoerd.
	Aantal zwemwaterlocaties dat in de klasse uitstekend, goed of aanvaardbaar valt.	Minimaal 92% van de zwemwaterlocaties valt in de klasse uitstekend, goed of aanvaardbaar.

Toelichting

Aantal hectare waterbergingspolders:

Met terrein beherende organisaties is een dialoog gevoerd over de vraag welke natuurpolder - naast de al hiervoor ingerichte- kunnen worden ingericht om in te kunnen zetten voor waterberging. Deze dialoog vraagt nog om een vervolgstap en heeft nog niet geleid tot een basis voor programmering door het Wetterskip.

Aantal gemeenten waarvoor ecologische doelen overig water bebouwd gebied zijn vastgesteld:

Dit project is inmiddels gestart. In het eerste jaar starten we met één gemeente, namelijk Súdwest-Fryslân. Dit betreft de grootste gemeente van Fryslân met de meeste bebouwde kernen en het grootste wateroppervlak. In het eerste jaar is hiervoor gekozen om ook meer ervaring met de systematiek i.s.m. een beperkte groep betrokkenen op te doen. De komende jaren worden meer (kleinere) gemeenten geprogrammeerd.

Uitvoeringsprogramma gebiedsdossiers drinkwater: maatregelen uitvoeren die voor 2023 gepland zijn:
We voeren de maatregelen uit met Vitens samen. Er zijn daar veel personele wisselingen geweest en ongevulde vacatures. In het jaarlijkse overleg met de werkgroep zullen we bepalen of de planning gehaald wordt en of aanvullende acties nodig zijn. Voor één van de drie maatregelen geldt dat het traject is vervallen, waar deze maatregel was ondergebracht. Een alternatief traject is opgestart, dit vraagt van ons aanvullende inzet.

VTH - Milieu en Natuur

Wat willen we bereiken?

Doelstelling VTH - Milieu en Natuur

We willen de doelen realiseren op het gebied van vergunning, toezicht en handhaving (VTH), die zijn opgenomen in wet- en regelgeving en waarvoor GS als het bevoegde gezag is aangewezen.
We willen komen tot een beleidskader bodem zoals is opgenomen in de startnotitie.

De coördinatie van de samenwerking.

Beleid

Tijd

Geld

De uitvoering van de continue wettelijke taken die primair bij de Fryske Utfieringstsjinst Miljeu en Omjouwing (FUMO) liggen.

Beleid

Tijd

Tijd (toelichting)

Het VTH Werkprogramma voor de fysieke leefomgeving 2023 wordt nog vastgesteld door GS. Aandachtspunt is de uitvoering van enkele taken conform de planning, door krapte op de arbeidsmarkt, bij de FUMO en de ODG. Daarvoor worden werkzaamheden bij de omgevingsdiensten geprioriteerd.

Geld

Geld (toelichting)

De FUMO heeft een begrotingswijziging 2023 aangeleverd aan haar deelnemers en die zal na aanleiding van inbreng van de deelnemers in het AB FUMO in juni 2023 worden vastgesteld. Mogelijk ontstaat er een tekort op de begrote bedragen in provinciale begroting. Daarnaast hebben zowel de FUMO als de ODG te maken met de krapte op de arbeidsmarkt. Dit heeft gevolgen voor het uitvoeren van de taken (mogelijk prioriteren) en de hoogte van de bijdragen (werkelijke kosten hoger dan begroot door inhuur en inwerken van personeel).
Onderzoek heeft aangetoond dat er meer formatie nodig is voor de toezichttaken bij de Terreinbeherende Organisaties (TBO's). Vanuit de provincie wordt samen met de TBO’s gewerkt aan een voorstel voor het uitbreiden van de capaciteit voor toezicht en handhaving in natuurgebieden. Dit zal in 2023 leiden tot een voorstel aan GS en PS.

Het resterende tijdelijk budget voor het project nazorg voormalig stortplaats de Saiter (Ald Dwinger) is niet toereikend. Voor het nazorgplan zijn extra financiële middelen nodig. Met de mede-eigenaar wordt hierover een voorstel uitgewerkt.

Op basis van de door Provinciale Staten vastgestelde startnotitie bodembeleid, werken we het bodembeleid verder uit en leggen dat voor aan Provinciale Staten.

Beleid

Tijd

Tijd (toelichting)

Na vaststelling van de startnotitie zijn de ontwikkelingen rond o.m. NPLG en de beleidsbrief water en bodem sturend (Wabos) van invloed geweest op het proces rond de beleidsontwikkeling. Daarnaast wordt er op basis van de studie bodemvitaliteit, een verdiepingsslag gemaakt om de actuele staat van de bodem beter in kaart te brengen. De vertraging van het beleid heeft geen invloed de uitkomst en afspraken uit de startnotitie. Er is meer tijd benodigd om bodemdata te genereren en te ontsluiten.

Geld

Resultaat indicatoren

Onderwerp	Indicator	Doelwaarde 2023	Prognose 2023
Ambitie 1: Uitvoeren wettelijke taken, VTH
Omgevingsvisie	Met risicoanalyses zetten we de beperkte capaciteit in waar de prioriteiten het hoogste zijn. Naleving van wet- en regelgeving wordt daarmee effectief, en efficiënt gemaximaliseerd.	Vastgesteld VTH Jaarwerkprogramma 2024 eind 2023
	Om de doelen te realiseren, verlenen wij (ODG, FUMO en de provincie) integrale en goed handhaafbare vergunningen en organiseren wij toezicht en handhaving ook integraal. Verantwoording vind plaats in het VTH jaarverslag.	Vastgesteld VTH Jaarverslag 2022 voor de zomer 2023
	Een beter naleefgedrag leidt tot een verbetering van de kwaliteit van onze leefomgeving en draagt bij aan onze doelen.	Realiseren naleefgedrag zoals opgenomen in het VTH werkprogramma 2024
VTH beleid 2019-2023	Resultaten VTH beleid (doelen in hoofdstuk 5)	Resultaten VTH beleid 2019-2023 gerapporteerd in VTH Jaarverslag 2023.
Wet natuurbescherming	Percentage tijdig verleende vergunningen en ontheffingen (exclusief stikstofaanvragen) Exclusief stikstofaanvragen, omdat de vergunningverlening van stikstof aan constante wijzigingen onderhevig is, als gevolg van voortschrijdend inzicht (o.a. jurisprudentie). Dit zorgt voor vertraging bij de lopende aanvragen.	95%
Ambitie 2 ‘Overige’: Startnotitie-/Transitie Bodembeleid	Ontsluiting bestaande bodemdata en gebiedsgericht genereren nieuwe bodemdata	Vastellen actuele bodemvitaliteit in Fryslân / nulsituatie.

Beleidsveld 3.5. Energietransitie

Wat willen we bereiken?

Doelstelling beleidsveld 3.5.

In 2050 zijn we onafhankelijk van fossiele brandstoffen, zoals olie en aardgas
Alle Friezen, bedrijven en organisaties gebruiken dan duurzame energie. Energie die we zoveel mogelijk zelf in Fryslân opwekken, vaak op of nabij een woning, bedrijf, dorp en stad. Waarbij de lusten en lasten lokaal worden gedeeld met zorg voor natuur en het landschap. Iedereen kan meedoen en niemand leidt aan energiearmoede.
Wij zetten richting 2050 in op energiebesparing, het opwekken van hernieuwbare energie en het zo efficiënt mogelijk gebruiken van fossiele brandstoffen als het niet anders kan (Trias Energetica).
We kiezen voor een brede mix van eigen hernieuwbare energiebronnen die passen bij Fryslân, zoals aquathermie en groen gas. We willen zelf de regie houden op de ontwikkelingen rondom de energietransitie via de RES. Op deze manier zorgen we ervoor dat de energietransitie hand in hand gaat met de brede welvaart van Fryslân; ‘Enerzjy fan, foar, yn Fryslân’.

Onderstaande acties/resultaten voeren we uit, gebaseerd op het Energieprogramma 2022-2025 en vertaling naar het jaarplan 2023 (eind 2022 ontvangen Provinciale Staten het jaarplan voor 2023):

Beleid

Tijd

Geld

Geld (toelichting)

De uitvoering van het Energieprogramma (met name op het gebied van Aquathermie en Groen gas) loopt voorspoedig met als gevolg dat er extra krediet naar 2023 moet worden gehaald. Hiervoor wordt aan PS een begrotingswijziging voorgelegd.

- We maken een routekaart voor verschillende typen gebouweigenaren

Beleid

Tijd

Geld

- We stellen integrale aanpak energiearmoede op en starten met de uitvoering

Beleid

Tijd

Geld

- We voeren via het loket KLIMOP 200 energiescans en stellen businessplannen op

Beleid

Tijd

Geld

- We verkennen het opzetten van een nieuwe regeling voor energiebesparing in de gebouwde omgeving (motie 2844)

Beleid

Tijd

Geld

Samen met de RES partners stellen we de RES 2.0 op en leggen deze voor aan Provinciale Staten

Beleid

Beleid (toelichting)

Per brief (02055688), d.d. 6 december 2022, hebben we PS geïnformeerd over de Friese Energietafel en dat we in 2023 een Voortgangsrapportage zullen opleveren in plaats van een RES 2.0.

Tijd

Geld

We bereiden een nieuwe opdracht voor het FSFE voor en leggen deze voor aan Provinciale Staten

Beleid

Tijd

Geld

Resultaat indicatoren

Onderwerp	Indicator	Doelwaarde 2023	Prognose 2023
Stimuleren en faciliteren inwoners en lokale initiatieven	Routekaart voor verschillende typen gebouweigenaren (actie 1 Energieprogramma)	Routekaart opgeleverd
Een Fries plan voor energiebesparing	Opstellen en starten integrale aanpak energiearmoede (onderdeel van actie 7 Energieprogramma) Via het loket KLIMOP 200 energiescans uitvoeren en businessplannen opstellen (onderdeel van actie 7a Energieprogramma). Verkennen opzetten nieuwe regeling (motie 2844 en onderdeel van actie 7c Energieprogramma).	200 energiescans Verkenning en mogelijk een nieuwe regeling
Stimuleren de opwek van energie uit duurzame bronnen	Binnen de RES gezamenlijk formuleren van doelstelling zon op dak (actie 14 Energieprogramma)	De geformuleerde doelstelling zon op dak
Bereiden ons voor op de warmtetransitie	Regionaal communiceren over de warmtetransitie (actie 17) Fryslân als aquathermie provincie stimuleren (actie 18)	5 startklare demonstratieprojecten
Werken aan een robuust energienetwerk	Inzicht in mogelijke knelpunten in het energiesysteem en daar met netbeheerders op acteren (actie 24 Energieprogramma) Verkennen Europese regelingen voor opslag (onderdeel van actie 27 Energieprogramma)	Inzicht in knelpunten
RES 2.0	Vaststelling RES 2.0 door PS	Vastgestelde RES 2.0
Nieuw opdracht FSFE	Voorstel nieuwe opdracht FSFE	Nieuwe opdracht FSFE

Toelichting

In plaats van een RES 2.0 ontvangt u dit jaar een voortgangsrapportage (zie brief 02055688)

Beleidsveld 3.6. Transitie Omgevingswet

Wat willen we bereiken?

Doelstelling beleidsveld 3.6.

Fryslân is gehouden om aan de wettelijke taken die uit de wet voort vloeien te voldoen, conform de eisen die de wet er aan stelt.

Voor de implementatie van de Omgevingswet zetten we een tijdelijk programmateam in.

Beleid

Tijd

Geld

We beantwoorden vragen van burgers en bedrijven samen met de ketenpartners.

Beleid

Tijd

Geld

We beheren en monitoren eventuele tijdelijke alternatieve maatregelen (TAM) die nodig zijn om per 1 januari omgevingsdocumenten te kunnen publiceren in het DSO.

Beleid

Tijd

Geld

We coördineren het opstellen van de programma’s onder de Omgevingswet.

Beleid

Tijd

Geld

We geven voorlichting aan en begeleiding initiatiefnemers.

Beleid

Tijd

Geld

We lossen knelpunten op die ontstaan direct na de inwerkingtreding van de OW.

Beleid

Tijd

Tijd (toelichting)

Geld

We zorgen bij de overgang voor de benodigde tijdelijke maatregelen en voor implementatie van het DSO in de bedrijfsvoering.

Beleid

Tijd

Geld

Geld (toelichting)

Het is nog niet duidelijk hoe de situatie bij de start zal zijn. Verwacht wordt dat we mogelijk onze interne systemen nog moeten aanpassen. Pas in november zal duidelijk zijn of hier extra budget voor benodigd is.

We zorgen voor integrale en provincie brede monitoring voor omgevingswaarden.

Beleid

Tijd

Geld

We zorgen voor verdere actualisatie van de Omgevingsverordening.

Beleid

Tijd

Geld

Resultaat indicatoren

Onderwerp	Indicator	Doelwaarde 2023	Prognose 2023
Ambitie Transitie Omgevingswet	Dienstverlening op orde conform de mogelijkheden die er bij inwerkingtreding zijn.	Kunnen werken conform de eisen van de OW en het daarbij behorende in ontwikkeling zijnde digitale stelsel.(DSO)
	De programma's, de verordening en de visie zijn integraal in de beleidscyclus opgepakt	Plannen Omgevingsverordening en programma kunnen indien mogelijk in DSO worden gepubliceerd.
	Voorlichting en begeleiding van initiatiefnemers	We sluiten met onze ketenpartners aan bij de landelijke voorlichtingscampagne met een verbijzondering in de Provinciale bladen. Er komen instructies voor medewerkers en KCC. Bedrijven en burgers kunnen zo vragen stellen over de gevolgen van de OW.

Toelichting

Dienstverlening op orde conform de mogelijkheden die er zijn bij inwerkingtreding:
Het is nog niet duidelijk hoe de situatie bij de start zal zijn . Verwacht wordt dat we mogelijk onze interne systemen nog moeten aanpassen.